Vandaag waarschuwt de Raad van State in haar jaarverslag voor vermenging van onze vertegenwoordigende democratie en ‘volksdemocratie’ (referenda). Ik schreef eerder al over het geringe democratische gehalte van referenda. Het kan namelijk eenvoudig leiden tot overversimpeling van het onderwerp en uiteindelijk in een volksdictatuur.
Toch klinkt vooral uit populistische hoek nog altijd de belofte om meer referenda te houden. Deels zal deze roep voortkomen om op die manier om snel de macht van gevestigde partijen te breken (het blijkt nl. niet eenvoudig om als nieuwe partij blijvende invloed op beleid te krijgen).
Maar een referendum past ook goed bij populisten. Het is voor hen de manier om het volk te tonen dat zij de macht hebben en daarmee ‘vooruitgang’ te bewerkstelligen. Ons huidige parlementaire stelsel bestaat immers al anderhalve eeuw… past dit nog bij de huidige tijd? En dit spreekt een deel van de bevolking aan; een paar eenvoudige oplossingen om een vermeend probleem (onze democratie werkt niet goed) op te lossen.
De Raad van State waarschuwt echter terecht tegen teveel van deze directe democratie omdat het een ‘stijl van verdeel en heers’ in de hand werkt; het is immers ‘ja’ of ‘nee’ en populistische politici zullen dit -al dan niet bewust- al snel opblazen tot ‘wij tegen zij’. Het referendum over de uitbreiding van de macht van de Turkse president laat goed zien hoe dat werkt.
De korte termijn en de emotie van een toevallige meerderheid heeft veel kans om de uitkomst van een referendum te bepalen. Dit kan ongewenste gevolgen hebben. Wederom verwijs ik naar het Turkse voorbeeld. Zeker in crisistijden (economische crisis, vluchtelingencrisis etc.) kan een machthebber een referendum eenvoudig gebruiken om grondwetswijzigingen door te voeren om zodanig de eigen positie te versterken. Dat lijkt wellicht slecht voor te stellen in ons polderland, maar ook in landen als Polen en Hongarije (landen die tot voor kort veel leken op ons land) zien we deze bewegingen.
De vertegenwoordigende democratie in een meerpartijenstelsel en de coalitiepolitiek kan dan soms tot vertraging leiden en ‘soft’ overkomen, maar dat is eigenlijk een zegen voor de democratie. Met democratie moet je niet grootscheeps experimenteren, die moet je koesteren.